Pisidia Antiokheia Men Tapınağı ve Kutsal Alanı 2022 Yılı Düzenleme Çalışmaları Tamamlandı

İlçemizde 2008 yılında bu yana arkeolojik çalışmalarını gerçekleştiren Pisidi Antiokheia Kazı Başkanı Prof.Dr. Mehmet Özhanlı, 2022 yılında yaptıkları çalışmalarla ilgili olarak gazetemize açıklamalar yaptı.

Bu yıl çalışmaların dünyada ve Türkiye’de tek olan Men Tapınağı ve Kutsal Alanı’nda yoğunlaştığını belirten Özhanlı, 2022 yılı kazı çalışmalarıyla ilgili şu bilgileri verdi:

“M.S. 395 yılında yıkılıp kilise inşasında kullanılan Men Tapınağına ait taşlar, 1600 yıl sonra yerine taşındı ve tapınağın duvarlarının bir bölümü ayağa kaldırıldı.

Roma İmparatoru I. Theodosius M.S. 391 yılında bir ferman yayınlayarak “bundan sonra hiç kimsenin, insan eliyle yapılmış tapınaklara gitmeyeceğini, tapınaklarda yürümeyeceğini ve heykellere bakmayacağını” ilan etti. Hıristiyanlığın resmileştiği bu tarihte Pisidia Antiokheia’da da büyük olaylar yaşandı. M.Ö. 3. yy. başlarında inşa edilmiş olan ve Frigya bölgesi başta olmak üzere Pisidia, İsauria, Lykonia bölgelerinde tek tanrı olarak tapınım gören Ay Tanrı Men’in Gemen Korusundaki tapınağı yasaklandı ve tapınak korkunç bir biçimde yıkılarak parçalandı. Yıkılan tapınağın bütün taşları bir alt terasa taşınarak yeni dinin ibadet hanesi olan bir kilisenin inşasında kullanıldı. Erken Demir çağından itibaren Men inancına sahip insanlar tarafından kutsal kabul edilen Gemen Koruluğu, bu tarihten sonra Hıristiyanların kutsal alanına dönüştürüldü.

Antiokheia merkeze 5 km mesafede 1600 m yüksekliğinde bir dağın üzerinde bulunan Men Tapınağı, dünyada örneği bulunmayan mimari özelliklere sahip ünik bir eserdir. Antiokheia’dan Kutsal Alana biri Hisarardı Köyünden diğeri Kızılca Mahallesinden olmak üzere iki kutsal yolla ulaşılmaktadır. Kutsal yollar boyunca kayalar üzerine işlenmiş adak stelleri görülür.  Ana kayanın üzerine inşa edilmiş olan tapınağı çevreleyen 70 m uzunluğunda ve 6 m yüksekliğindeki tamenosun güney duvarı tamamen Tanrıya adanmış adak stelleriyle bezenmiştir. Böyle bir duvarın benzeri dünyanın hiçbir yerinde görülmez. Tapınağın bulunduğu kutsal alanda gözetleme kuleleri, odeon/stadyum, Tanrıça Hekate’ye adanmış küçük bir tapınak, çok sayıda oikos, rahip konutları ile kutsal alana hac farizasını yerine getirmek için çevre bölgelerden gelen hacıların kullanması için çile odaları, restoranlar ve yatakhaneler bulunmaktadır.

Tapınak ve Kutsal Alanda ilk kazı çalışmaları 1911 – 1913 yılları arasında W. M. Ramsay ve ekibi tarafından yapılmıştır (Resim 1).

Resim 1. Men Tapınağı 1924

Bilimsel olmayan bu kazılarda alanın tamamı devredilmiş çok sayıda eser bulunmuştur. Bugün, İstanbul Arkeoloji Müzesinde sergilenen kadın heykeli (Cornelia) o dönemde bulunmuş en önemli eserlerden bir tanesidir (Resim 2).

Resim 2. Cornelia Heykeli 1924

Bakanlar Kurulu Kararı ile Süleyman Demirel Üniversitesi adına Pisidia Antiokheia ve Kutsal Alnında 2008 yılından beri tarafımca kazı ve düzenleme çalışmaları yürütülmektedir. Kaçak kazılardan dolayı 2017 yılından itibaren kazı ve düzenleme çalışmalarının odak noktasını Men Tapınağı ve Kutsal Alanı oluşturmuştur.

Ramsay’ın ve kaçak kazıcıların yaptığı kazılar yüzünden tapınak ve diğer yapılar moloz yığınları altında kalmış, görünmez bir hal almıştı (Resim 3).

Resim 3. Men Tapınağı 2017

2020 yılında tapınağın ve temenosun içi tamamen boşaltıldı ve tapınağın önünde sıralı duran Oikosların da kazısı tamamlandı (Resim 4).

Resim 4. Men Tapınağı 2020

2021 yılında temenosun güney duvarının önü kazıldı ve duvarda yeri belirlenebilen bloklar yerlerine konuldu (Resim 5).

Resim 5. Men Tapınağı Güney Temenos Duvarı

Ayrıca, kilisenin yıkıntıları temizlendi ve numaralandırılan yapı taşları, taş tarlasına taşınarak sınıflandırıldı. Kazılarda açığa çıkarılan eserlerin tamamı Yalvaç Arkeoloji Müzesinde sergilenmektedir.

2022 yılı çalışmalarında Kilise de sınıflandırılan taşlar arasında tapınağa ait olanlar, tapınağa taşındı ve yerleri belirlenen taşlar yerlerine konuldu (Resim 6 – 7).

Resim 6. Taşların Yerine Konması  

Resim 7.

1600 yıl önce yıkılan tapınağın duvarlarının bir bölümü ayağa kaldırıldı. Tapınağın podyumunu oluşturan basamaklar da onarıldı ve tapınak görünür bir hale geldi (Resim 8 – 9).

Resim 8. Çalışmalardan Görüntüler

Resim 9.

Önde altı, yanlarda on bir sütun bulunan tapınak, peripteros tarza yapılmıştır (Resim 10).

Resim 10. Yeniden Ayağa Kaldırma Denemesi

Maalesef tapınağa ait hiçbir sütun korunmamıştır.

Kutsal Alan, Erken Demir Çağından itibaren oluşturulmuş; Hellenistik Dönemde tapınak büyütülmüş ve Roma İmparatorluk Döneminde bölgedeki en önemli kutsal alan olarak işlev görmüştür. Coğrafyacı Strabon’un (MÖ 64 – MS 24) tapınak hakkında yazdıklarına bakıldığında, Tapınağın geniş arazilere ve tapınak için çalışan çok sayıda insana sahip olduğu anlaşılmaktadır. Din adamlarının sahip olduğu yetkilerle ve zenginlikle günümüz Vatikan Devletine büyük benzerlik gösterir. Hellenistik ve Roma Dönemlerinde yapılan Hellenleştirme ve Romalılaştırma politikalarına karşın Tanrı Men, hep tek tanrı olarak ibadet görmüş ve kutsal alan haç merkezi olma özelliğini korumuştur. Antik Dönemde astroloji çalışmalarının da yapıldığı tapınak, Anadolu’da yeri bilinen tek Men Tapınağı olma özelliğine de sahiptir.

Isparta İlinin ve Yalvaç İlçesinin sahip olduğu en önemli tarihi eser, Men Tapınağıdır. Dünyada örneği bulunmayan böylesine ünik bir eserde, önümüzdeki yıllarda da kazı çalışmalarına devam edilecektir.